فولاد زنگنزن یا فولاد ضدزنگ یا استنلس استیل (Stainless Steel) آلیاژی از فولاد میباشد،
اصلیترین عناصر تشکیل دهنده آن آهن، کروم و نیکل است که حداقل درصد جرمی کروم در آن ۱۰٫۵ درصد و حداکثر درصد جرمی کربن آن ۱٫۲ درصد میباشد.
فولادهای زنگنزن به دلیل خاصیت غیرفعال شدن خود میتوانند مقاومت بسیار خوبی در برابر خوردگی از خود نشان دهند.
این فولادها به دلیل شکل گرفتن یک لایه غیرفعال بر روی سطحشان که به شدت به ماده زیرین پیوند خوردهاست و از تماس بیشتر ماده به محیط اطراف جلوگیری میکند.
برای اینکه این پدیده غیرفعال سازی بهطور پایدار در فولاد اتفاق بیفتد نیاز است که حداقل ۱۰٫۵ درصد از ماده را کروم تشکیل دهد.
با داشتن چنین سطحی از کروم حتی اگر خراشی بر روی سطح فولاد ایجاد شود و این لایه از بین برود فولاد میتواند خودش را ترمیم کند.
اگر گرید به درستی برای محیط کاری انتخاب شده باشد این لایه غیرفعال دوباره شکل میگیرد در غیر اینصورت شکست غیرفعالی رخ میدهد و فولادزنگنزن، زنگ زده و خورده میشود.
فولادهای زنگنزن به خاطر مقاومت در برابر خوردگی خود بسیار مورد توجه هستند که این خاصیت با افزایش میزان کروم افزایش مییابد.
افزودن عنصر مولیبدن باعث افزایش مقاومت به خوردگی فولادهای زنگنزن در مقابل اسیدهای کاهنده و در برابر خوردگی در محلولهای کلرایدی میشود.
به همین دلیل، انواع مختلفی از فولاد زنگنزن با میزان مختلف کروم و مولیبدن برای مطابقت با محیطی که آلیاژ باید تحمل کند وجود دارد.
مقاومت فولاد زنگنزن به خوردگی و زنگ زدگی، نیاز به نگهداری کم و درخشش بالا، آن را تبدیل به یک ماده ایدهآل برای بسیاری از کاربردها که در آن هم نیاز به استحکام بالا و هم نیاز به مقاومت به خوردگی بالا است کردهاست.
مقاومت در برابر خوردگی، راحتی تمیز و استریل نمودن با بخار و عدم نیاز به پوشش دادن سطحی، استفاده از فولاد زنگنزن را در آشپزخانههای تجاری و صنعتی متداول کردهاست.
فولادهای زنگ نزن آستنیتی(سری 300 استیل نگیر جذب اهنربا نمی شود)
فولاد زنگ نزن آستنیتی بیشترین استفاده را در بین انواع دیگر فولادهای زنگ نزن داشته و تقریباً ۸۰٪ بازار جهان را به خود اختصاص دادهاست.
در ساختار آن حداقل ۷٪ عنصر نیکل قرار دارد که ساختار فولاد را تماماً آستنیتی نموده و باعث گردیده فولاد خاصیت انعطافپذیر، مقاوم برای کاربرد در دماهای بالا، غیرمغناطیسی و قابلیت جوشکاری مساعد ازخود نشان دهد.
بنابراین مشخصه اصلی این طبقه از فولادهای زنگ نزن، سهولت جوشکاری و مقاومت به خوردگی عالی- نرم و انعطافپذیر بودن برای کارسرد و غیرمغناطیس بودن آنها میباشد. طبق آنچه بدان اشاره گردید، فولادهای زنگنزن را برای استفاده در محیطهای اتمسفری، آب دریا و انواع مختلف محیطهای شیمیایی انتخاب میکنند. اما، بستگی به نوع محیط، باید فولاد با ترکیب شیمیایی مناسب انتخاب شود.
بجز مقاومت دربرابر محیطهای خورنده خاص، فولادهای زنگنزن آستنیتی دارای خواص متالورژیکی الف- تبدیل آستنیت به مارتنزیت در اثر کارسرد درانواع ۳۰۱، ۳۰۲ و۳۰۴
ب- کاهش کربن و عنصرآلیاژی کرم برای حذف امکان تشکیل کاربید کرم و جلوگیری از خوردگی بین دانه یی درانواع ۳۰۴L,316L،۳۲۱٬۳۴۷
ج- آلیاژکردن با مولیبدن برای افزایش مقاومت دربرابر خوردگی حفرهای درانواع ۳۱۶
د- استفاده از درصدهای بالای عناصرآلیاژی کرم و نیکل برای افزایش استحکام دردمای بالا (فولادهای نسوز) و مقاومت دربرابر پوسته شدن درانواع ۳۰۹ و ۳۱۰ نیز میباشند.
موارد کاربرد مخازن نگهدارنده موادشیمیایی لوازم آشپزخانه لولههای صنعتی نمای خارجی بناها فولاد زنگ نزن آستنیتی (Austenitic) بزرگترین خانواده از فولاد زنگنزن یا ضدزنگ است، که حدود دو سوم از تولید فولاد ضدزنگ را به خود اختصاص میدهد.
این فولادها دارای یک میکروساختار آستنیتی هستند که ساختار کریستال مکعبی وسط-وجهی (Face-Centered) دارند. این ریزساختار با آلیاژ کردن با نیکل و/یا منگنز و نیتروژن کافی برای حفظ ریزساختار آستنیتی در تمام دماها از ناحیهٔ کریوژنیک تا نقطه ذوب حاصل میشود.
از این رو فولاد ضدزنگ آستنیتی قابل سختکاری از طریق عملیات حرارتی نیست چرا که در همه دماها دارای یک نوع ریزساختار یکسان است.
فولادهای زنگنزن آهنی(سری 400 استیل بگیر جذب اهنربا می شود)
فولاد زنگنزن آهنی دارای یک ریزساختار فریتی مانند فولاد کربنی است که یک ساختار کریستالی مکعبی مرکز-بدنی (body-centered cubic) محسوب میشود و حاوی ۱۰٫۵ تا ۲۷ درصد کروم و مقدار بسیار کمی نیکل یا بدون نیکل است.
این ریزساختار به علت اضافه شدن کروم، در تمام درجه حرارتها وجود دارد و مانند فولاد ضدزنگ آستنیتی با عملیات حرارتی سختکاری نمیشود. مانند فولاد ضدزنگ آستنیتی آنها را نیز با کار سرد نمیتوان تقویت کرد. این فولادها مانند فولاد کربنی مغناطیسی هستند.
فولادهای زنگ نزن فریتی معمولاً خود به ۴ زیر-خانواده طبقهبندی میشوند:
گروه ۱ که حاوی ۱۰ تا ۱۴ درصد کروم و عدد معادل مقاومت به خوردگی (PREN, Pitting resistance Equivalent Number = %Cr + 3.3 %Mo+16 %N) حدود ۱۰ است، در شرایط غیر سخت یا زمانی که مقداری خوردگی سطحی قابل قبول است استفاده میشود.
گریدهای معمول (EN 1.4003) AISI 403 و AISI 409Cb (EN A/4601) است که در لولههای اگزوز خودروها استفاده میشود.
گروه ۲ که حاوی ۱۴ تا ۱۸ درصد کروم و با عدد PREN حدود ۱۶ است. معروفترین گرید آن AISI 430 (EN 1.4017) است. این گرید برای جوشکاری مناسب نیست، زیرا رشد دانه در منطقه آسیب دیده حرارتی (HAZ) جوش موجب شکنندگی میشود.
گروه ۳ بسیار شبیه به گروه ۲ است، اما افزودن Nb, Ti و/یا Zr در مقادیر کم، تهنشینی کاربید را افزایش میدهد که به نوبه خود سبب جلوگیری از رشد دانهها و شکنندگی جوشها میشود؛ بنابراین آنها بدون هیچ مشکل خاصی قابل جوشکاری هستند.
گروه ۴ گریدهای این گروه را میتوان «فوق آهنی» نامید که دارای مقادیر بیشتری Mo، و/یا Cr میباشد. عدد PREN آنها بالای ۱۸ است، که آنها را برابر یا بهتر از (EN 1.4301) AISI 304 میکند. شناخته شدهترین گرید این خانواده AISI 434 و ۴۴۴ (به ترتیب EN 1.4113 و EN 1.4521) است.
گریدهای با مقاومت الکتریکی بالا Fri-Cr-Al شامل این گروهها نمیشود، زیرا آنها را برای مقاومت در برابر اکسید شدن در دمای بالا طراحی کردهاند.